Περί της πολυσυζητημένης μαρτυρίας του Τατιανού επί των τεσσάρων «κανονικών» Ευαγγελίων

Γράφομε το παρόν άρθρο λαμβάνοντας αφορμή από το κείμενο του βιβλιαρι­δίου «Ο Θρίαμβος των Γραφών», του James Orr που εμφανίζεται στις σελίδες 22-23 :

Η μαρτυρία του Τατιανού για τα τέσσερα Ευαγγέλια
Ας έρθουμε και σε μια άλλη μαρτυρία. Οι παλιοί Χριστιανοί συγγραφείς μάς πληροφορούν ότι ο Τατιανός, μαθητής του Ιουστίνου του Μάρτυρα, είχε κάνει ένα «τετράστηλο» και πως το έργο αυτό, το οποίο υπήρχε στην εποχή τους, ήταν αρμονία των τεσσάρων Ευαγγελίων. (Το έργο πρέπει να έγινε κατά το έτος 170 μ.Χ.). Για ν’ ασχοληθεί όμως κάποιος συγγραφέας στη σύνταξη Αρμονίας των Τεσσάρων Ευαγγελίων, εξυπακούεται ότι τα Ευαγγέλια αυτά είχαν ήδη από καιρό ισχυρή και δεσπόζουσα θέση και ειδικό κύρος στην Εκκλησία. Η αναγνώριση αυτή επέφερε καίριο πλήγμα κατά της θεωρίας ότι τα Ευαγγέλια ήταν έργο μεταγενέστερης εποχής, γι’ αυτό και καταβλήθηκαν προσπάθειες να προσβληθεί η δύναμη της μαρτυρίας αυτής, την οποία μας δίνει ο Τατιανός.

 

Δάσκαλος του Τατιανού ήταν ο Ιουστίνος ο Μάρτυρας, ένας από του πιο σπουδαίους μάρτυρες, που άκμασε στα μέσα της 2ης εκατονταετηρίδας. Τα έργα του αρχαιότατου αυτού συγγραφέα περιέχουν κατά μεγάλο μέρος την ιστορία των τριών πρώτων Ευαγγελίων και δείχνουν επίσης μια ισχυρή γνωριμία με το Ευαγγέλιο του Ιωάννη. Ούτε μας αφήνει ο Ιουστίνος σε αμφιβολία ως προς την πηγή απ’ όπου παρέλαβε τα όσα αναφέρει. Μας λέει ότι τα απέκτησε από τα «Απομνημονεύματα των Αποστόλων» τα καλούμενα Ευαγγέλια και ότι σ’ αυτά βρήκε γραμμένα «άπαντα περί Ιησού Χριστού». Τα «Απομνημονεύματα» αυτά διαβάζονταν μαζί με τις προφητείες κατά τις εβδομαδιαίες συναθροίσεις των Χριστιανών.

Το βιβλιαράκι αυτό μού το έδωσε μία χριστιανή ορθόδοξη, συγγενής μου, πο­λύ φανατική και θρησκόληπτη. Αν και αυτή έχει τελειώσει μόνο δημοτικό σχολείο, ήθελε με αυτό να μου αποδείξει τον θρίαμβο των ιερών χριστιανικών γραφών και δη των τεσσάρων κανονικών Ευαγγελίων, την αυθεντικότητα, την αρμονία, την ιστορι­κότητα και την αξιοπιστία των.

Εδώ δεν θα επεκταθούμε στο να απαντήσομε σε κάθε παράγραφο, νύξη, ή χω­ρίο των γραφών που περιέχεται μέσα σ’ αυτό το βιβλιαράκι. Το έχομε κάνει άλλωστε στα διάφορα άλλα άρθρα μας! Αλλ’ όπως μας ανακοινώνει στο εσώφυλλό του, περιέ­χει πέντε άρθρα του κ. καθηγητή James Orr, του πανεπιστημίου της Γλασκώβης, «ενάν­τια στις επιθέσεις της απιστίας». Μα ποιάς απιστίας; Χρειάζεται να είσαι άπισ­τος ή αθεϊ­στής για να επιτεθείς κατά της Εβραιογνωστικοχριστιανικής θρησκείας; Οι Θεϊσ­τές, οι Βουδισ­τές, οι Ινδουιστές, οι Ταοϊστές και πάρα πολλοί άλλοι είναι πιστοί. Όταν όμως ακούνε για Χριστιανισμό αηδιάζουν και εξανίστανται εναντίον του. Γνω­ρίζω προσωπικά πολλούς πιστούς αυτών των ομάδων οι οποίοι κατατροπώνουν κάθε θε­ολόγο ή απολογητή της χριστιανικής δεισιδαιμονίας, βλακείας και παραλογισμού οσάκις εμπλακούν μαζί τους σε αντιπαράθεση. Τί θέλουν δηλαδή να μας πούνε οι χριστιανοί και ο James Orr; Ότι μόνο οι άπιστοι και οι αθεϊστές αηδιάζουν και επιτί­θενται κατά του Εβραιογνωστικοχριστιανισμού! Αν νομίζουν κάτι τέτοιο, τότε ή δεν ξέ­ρουν ή δεν θέλουν να μάθουν τι τους γίνεται! Εθελοτυφλούν και στρουθοκαμηλί­ζουν!

Εδώ λοιπόν επιθυμούμε να αναπτύξομε περιληπτικώς τα τεκμηριωμένα στοι­χεία επί της μαρτυ­ρίας του Τατιανού και να καταδείξομε, άλλη μια φορά, ότι τί­ποτα δεν ισχύει απ’ όσα ισχυρίζονται οι χριστιανοί διά τη σχέση της με τα τέσ­σερα κανονι­κά Ευαγγέλια. Δυστυχώς όμως το αδαές πλήθος πιστεύει εν λευκώ ό,τι κι’ αν του πα­σάρουν οι χριστιανοί θεολόγοι και απολο­γητές, ακόμα και ότι 41 = 42, ή 2 + 3 = 23, χωρίς καμία προθυμία ή περιέργεια για περαιτέρω έρευνα και διαπίστωση!

Από την άλλη μεριά πάλι διαπιστώνομε διά πολλοστή φορά το ψεύδος και το αντιεπιστημονικό σκόπιμο γράψιμο των διαφόρων θεολόγων και απολογητών του Χριστιανισ­μού, αρχής γενομένης με τον Απόστολο Παύλο. Δεν τους ενδιαφέρει η αλήθεια παρά μόνο η σκοπιμότητα για την προώθηση της θρησκείας των, προς δόξαν του Θεού των (Πρός Ρωμαίους 3: 7). Αυτούς τους συναντάμε παντού· σε κάθε χώρα και εθνικότητα που πάτησε και εξαπάτησε ο Χριστιανισμός, σε κάθε χριστιανική αί­ρεση, σε κάθε χριστιανική εκκλησία, κλπ.

Εδώ ο κ. James Orr, αν και καθηγητής του γνωστού μεγάλου πανεπιστημίου της Γλασκώβης, γράφει μέσα στο ίδιο πλαίσιο και πνεύμα. Ένα γεγονός που συμβαί­νει με όλους τους χριστιανούς θεολόγους και απολογητές κάθε αιρέσεως και κάθε εκ­κλησίας σε όλα τα μήκη και τα πλάτη που απαντώνται! Γενικολογίες, μασημένα λό­για, μισές αλήθειες, στρεψοδικίες, κανένα συγκεκριμένο στοιχείο, κλπ.

Γράφει π. χ. ο κ. καθηγητής: «Οι παλιοί Χριστιανοί συγγραφείς …». Ποιοί εί­ναι αυτοί; Δεν ονομάζει ούτε έναν ο κ. καθηγη­τής. Που να τολμήσει να γράψει ότι ψεύτης Ευσέ­βιος άρχισε αυτή την σκόπιμη ιστο­ρία ενάμιση αιώνα μετά τον Τατιανό και όπως έχουν αποδείξει οι ερευνητές και εκθέ­τομε και εμείς ευθύς αμέσως είναι ψευδής πέρα για πέρα. Ο κ. καθηγητής δεν παρα­θέτει έστω και ένα αυτούσιο συγκεκ­ριμένο σύντομο χωρίο, δύο ή τριών γραμμών, από αυ­τά που εδήλωσαν αυτοί οι συγγ­ραφείς. Γιατί άραγε; Όπως θα δούμε δεν υπάρχουν πολλά! Που να τολμήσει να ανα­φέρει ότι ο Τατιανός μετά τον προσηλυτισμό του στον Χρισ­τιανισμό από τον Ιουστί­νο, έγινε αιρετικός γνωστικός και καταδικάστηκε από την ορ­θόδοξη εκκλησία του τε­τάρτου αιώνος ως τέτοιος. Που να τολμήσει να αναγράψει την σύν­τομη αλλά πληρέσ­τερη δήλωση του Θεοδωρήτου! Κλπ., κλπ. Ούτε λέγει το κυ­ρι­ότερο πράγμα που κάθε αμερόληπτος επιστήμονας οφείλει να τονίσει! Αυτό είναι το ότι οι μαρτυρί­ες αυ­τές, πά­νω στον Τατιανό, είναι πολύ υστερόχρονες, ολίγες και χωρίς διασ­ταυρώσεις για να εί­­ναι ιστορικώς βάσιμες. Μόνο αυτή που έγραψε ο Θεοδώρητος έχει ιστορική αξία! Όλες αρχίζουν 150 χρόνια μετά τον Τατι­ανό, με πρώτο τον Ευσέ­βιο περί το +320 και τε­λειώνουν με τον Λατίνο επίσκοπο Victor της Capua περί το +545. Δεν είναι σύγχ­ρονες ούτε υπάρ­χουν διασταυρώσεις συγχρόνων του Τατιανού συγγραφέων όπως απαιτεί η επιστήμη της Ιστορίας. Δεν τολμά ο κ. James Orr να μας εξη­γήσει γιατί ο Ευσέβι­ος δεν διέ­σωσε τα έργα του Τατιανού, εκτός ένα μόνο, όπως και τόσων άλλων χριστιανών συγγραφέων των τριών πρώτων αιώνων.

Αλλ’ ούτε και οι μεταφραστές ή οι εκδότες του μικρού αυτού βιβλίου έβαλαν μια υποσημείωση ή ανα­φορά ή βιβλιογραφία για να κινήσουν το ενδιαφέρον όσων επιθυμούν να κάνουν πε­ραιτέρω έρευνα και έλεγχο. Γράφουν με το αξιωματικό ύφος ότι αυτή είναι η τελική αλήθεια «και τα σκυλιά δεμένα»!.

Έτσι λοιπόν, μέσα στην αγανάκτησή μας, αποφασίσαμε να εκθέσομε το θέμα αυτό για να διαφωτίσομε, κατά δύναμη, το αδαές, θρησκόληπτο και ανεξέταστο χρισ­τιανικό ποίμνιο και να του παρακινήσομε την ερευνητική του περιέργεια και διαπίσ­τωση της αλήθειας. Αρχίζομε λοιπόν:

ΤΑΤΙΑΝΟΣ (π. 120 – π. 175 Κ. Ε.)

Ο Τατιανός ήταν Σύρος με Λατινικό όνομα (Tatianus). Προσηλυτίσθηκε στον τότε Χρισ­τιανισμό από τον χριστιανό Εβραιο-Σαμαρείτη Ιουστίνο Μάρτυρα (+150-160), αλλά μετ’ ολίγον έγινε Γνωστικός, οπαδός της αιρέσεως του Μαρκίωνος, ή οποία είχε αρχίσει κατά τα έτη +140-145. Τελι­κά έγινε μέλος της αιρέσεως των Εγκ­ρα­τιτών. Μάλιστα δε, από μερικούς ερευνητές θεωρείται ο ιδρυτής της σέκτας αυτής.

Εκτός από το έργο «Λόγος Πρός Έλ­ληνας» που σώζεται ολόκληρο, όλα τα άλλα έργα του Τατιανού εχάθησαν. Καθόλου παράξενο βεβαίως που διασώθηκε μόνο αυτό, εφ’ όσον εκεί μέσα ο Τατιανός, ως χριστιανός, στρέφεται κατά των Ελ­λήνων και του Ελλη­νι­κού πολιτισμού, ενώ όλα τα άλλα έργα του χαρακτη­ρίστηκαν ως αιρετικά από την με­τέ­πειτα χριστιανική ορθόδοξη καθολική εκκλη­σία. Αυτό το γερό έργο όμως δεν αναφέρει τίποτα απολύτως για κανέ­να από τα τέσ­σερα κανονι­κά Ευ­αγγέλια. Μερικοί χριστιανοί συγγραφείς ισχυρίζονται ότι σ’ αυτό υπάρχουν χωρία παράλληλα με αν­τίσ­τοιχα των Ευ­αγ­γε­λίων και όπως λένε αποτελούνται από λόγια του Χριστού. Εκτός του ότι είναι ολίγα, κατά την έρευνα των αμερολήπτων επιστημόνων, αυτά έχουν ληφθεί από το απόκρυφο και μη κανονικό Ευαγ­γέλιον των Εβραίων, το οποίο, όπως θα τεκμηριώσομε αμέσως, το χρη­σιμοποιούσε ο Ιου­στίνος και ο Τατιανός για ένα μεγάλο διάστημα της χρι­στιανικής ζω­ής του.

Το γεγονός αυτό μπορεί εύκολα να διαπιστωθεί με μια σύγκριση των εν λόγω χω­ρίων με τα αντίστοιχα χωρία του Ευαγγελίου των Εβραίων που έχομε σήμερα στα χέρια μας. Μερικά απ’ αυτά ομοιά­ζουν και με χωρία των κανονικών Ευαγγελίων. Αυτό δεν πρέ­πει να μας ξενί­ζει διότι όλο τον δεύτερο αιώνα σε όλα τα εβραιο-γνωστικο-χριστιανικά κείμενα, παρά τις δια­φορές τους, κυκλοφο­ρού­σαν διάφορες κοινές χριστιανικές φράσεις, ιδί­ως μεταξύ των Κυ­ριακών Λογίων.

Το Ευαγγέλιον ή η Αρμονία του Τατιανού

Όπως λένε ο Τατιανός έγραψε το έργο Αρμονία περί το +170. Μερικοί χρι­σ­τι­ανοί εννοούν πως πρόκειται για μια αρ­μονία των τεσ­σάρων κανονι­κών Ευαγγελίων.

Από δια­σωθείσες αναφορές φαίνεται ότι σε πολλές περιπτώσεις, αλλ’ όχι και επί μονίμου βάσεως, ο Τατιανός χρησιμοποιούσε το απόκρυφο μη κα­νονικό Ευαγ­γέλιο των Εβραί­ων, και ακόμα ότι το έργο του με τίτλο «Αρ­μονία» είχε γίνει γνωσ­τό σε μερικούς άλλους. Μεγάλη προσπάθεια έχει καταβ­ληθεί για να συν­δεθεί η Αρμονία με τα τέσσερα κανονικά Ευαγγέ­λια, βασισμέ­νη στην μόνη και ουσιαστικά αστήρικτη και ύποπτη μαρτυρία του Ευσεβίου (+260-340). Όπως ο Ευσέβιος λέγει, είχε τον υποδηλωτικό τίτλο Διά Τεσσά­ρων. Αν είχαμε τα γραπτά του ίδιου του Τατιανού ή μόνο την Αρμο­νία του, η ερώτηση της σύνδεσης που τίθεται εδώ θα ελάμβανε ταχεία απάντηση. Δυσ­τυχώς όμως, αυτό το έργο μαζί με την συντριπτική πλειοψηφία των χρισ­τιανι­κών έργων των τρι­ών πρώ­των αιώνων χάθηκε. Ας όψεται ο Ευσέβιος!

Το έργο λοιπόν Αρμονία ακούστηκε για πρώτη φορά από τον Εβραιοχρι­στια­νό Ευσέβιο Καισαρείας της Παλαιστίνης, ο οποί­ος λέγει:

«Εν τούτοις, ο Τατιανός, ο πρότερος αρχηγός τους, έχοντας συνθέσει ένα συγ­κεκριμένο κράμα και μια συλλογή, δεν γνωρίζω πως, των Ευαγγελίων, ονόμασε αυτό Διά Τεσσάρων, το οποίο ακόμα και τώρα είναι γνωστό σε μερικούς» – Εκκλησιαστική Ισ­τορία 4. 29.

Εδώ ο Ευσέβιος δεν εξηγεί τι ακριβώς εννοεί με τη φράση: «ακόμα και τώρα είναι γνωστό σε μερικούς», που αφορά το «Δια Τεσσά­ρων» κράμα. Αυτό το «τώρα» και οι «μερι­κοί» αναφέρεται στους τότε οπαδούς του Τατιανού των οποίων ήταν αρ­χηγός τους όπως ομολογεί στην προηγούμενη γραμμή, ή ομιλεί για μερικούς που ζού­σαν κατά τα έτη που Ευσέβιος έγραφε αυτά, δηλαδή 150 περίπου χρόνια μετά τον Τατια­νό. Μάλλον το δεύτερο!

Η επόμενη αναφορά στο Ευαγγέλιο του Τατιανού γίνεται από τον Εβραιοχρι­στια­νό Επιφάνειο (+ 315 – 403). Αυτός λέγει:

«Λέγεται ότι αυτός [ο Τατιανός] συνέθεσε το Ευαγγέλιο Διά Τεσσάρων, το οποίο από μερικούς καλείται ως Ευαγγέλιον των Εβραίων.» – Αιρέσεις 46. 1.

Από τον τρόπο που γράφουν, φαίνεται ότι οι δύο αυτοί συγγραφείς δεν είχαν δει κανένα τέτοιο Ευαγγέλιο. Έγραψαν τις αναφορές τους από ό,τι είχαν ακουστά. Η αναφορά του Επιφανείου (Δια Τεσσάρων) που αφορά την ονομασία του Ευαγγελίου, χωρίς αμφιβολία, βασίζεται επάνω στο χωρίο του Ευσεβίου.

Τρίτος συγγραφέας είναι ο Θεοδώρητος (+ 393 – 458). Αυτός λέγει:

«Αυτός [ο Τατιανός] επίσης συνέθεσε το Ευαγγέλιο το οποίο καλείται Διά Τεσσάρων αφού αφαίρεσε τις γενεαλογίες και όλα τα μέρη που εδήλωναν ότι ο Κύρι­ος γεννήθηκε από το σπέρμα του Δαυίδ, κατά σάρκαν. Αυτό χρησιμοποιούνταν όχι μόνο από τη σέκτα του, αλλά ακόμη και από ‘κείνους που διατηρούσαν τα αποσ­το­λι­κά δόγματα, και οι οποίοι δεν αντελήφθησαν τα κακά αυτής της σύνθεσης, αλλά αυ­τοί χρησιμοποιούσαν το βιβλίο αυτό με απλοϊκότητα, ένεκα της συντόμου περιεκτι­κότη­τός του. Εγώ, ο ίδιος, έχω βρει πάνω από διακόσια τέτοια αντίγραφα που έχαι­ραν μεγά­λης τιμής ανά­μεσα στις εκκλησίες σας, και αφού τα μάζεψα όλα μαζί, διέ­ταξα να τα βάλουν στην άκρη και αντ’ αυτών εισήγαγα τα Ευαγγέλια των τεσσάρων Ευαγγε­λιστών.» – Αιρετικοί Μύθοι 1. 20.

Τον επόμενο αιώνα ο Victor επίσκοπος της Capua (+541-554), αναφερόμενος στο Ευαγγέλιο του Τατια­νού το αποκαλεί «Διά Πέντε». – Fabricius, Codex N. T. Ι, σελί­δα 378. Τί να είναι άραγε το εδώ αναφερόμενο πέμπτο, μέσα στη χαώδη και αντιφατική χριστιανική γραμματεία;

Αυτές είναι όλες κι’ όλες οι σημαντικές ενδείξεις περί του Ευαγγελίου ή της Αρ­μονίας του Τατια­νού. Για να τις αναλύσομε εκτενέστερα:

Ο Επιφάνειος αναφέρει μόνον, ότι κατά τον καιρό του λεγόταν πως ο Τατι­α­νός συνέθεσε το Ευαγγέλιο Διά Τεσσάρων και αμέσως μετά προσθέτει και ότι με­ρικοί το αποκαλούσαν και Ευαγγέλιο των Εβραίων. Αυτό το έγραψε γύρω στο + 385. Μισό αιώνα αργότερα, ο Θεοδώρητος βεβαιώνει ότι τότε ονομάσθηκε Διά Τεσσάρων, και δηλώνει μερικά πράγματα για την σύνθεσή του.

Τότε, ανεξάρτητα από τον Ευσέβιο, το μόνο που φαίνεται αληθές είναι το ότι κατά τον τέταρτο και πέμπτο αιώνα έδωσαν στο Ευαγγέλιο του Τατιανού τον τίτλο «Διά Τεσσά­ρων» και τον έκτο «Διά Πέντε».

Αλλά ο Ευσέβιος λέγει ότι ο ίδιος ο Τατιανός το ονόμασε «Διά Τεσσάρων». Αυτή δεν είναι η πρώτη δήλωση του Ευσεβίου με την οποία προσπαθεί να δώσει μια πρώιμη αναφορά περί Κανονικών Ευαγγελίων, μέσα στην οποία ο ίδιος να υποστηρίζε­ται από προ­ηγούμενες πηγές.

Η σπουδαιότητα της ερωτήσεως καθιστά αναγκαίο το να εξετάσομε την αξιοπιστία αυτής της μαρτυρίας, και να προσπαθήσομε να επιβεβαιώσομε ή όχι, αν κανείς μπορεί να στηρίζεται στην αστήρικτη δήλωση του Ευσεβίου. Ως γνωστόν ο Ευσέβιος είναι υπόλογος πολλών πλαστογραφήσεων, ψεμάτων, παραχαράξεων και εξαφανίσεως σχεδόν όλων των πηγών. Ο τίτλος «Διά Τεσσάρων» είναι επινόηση τού Ευσεβίου γι’ αυτούς τους λό­γους. Ο πραγματικός του τίτλος ήταν Αρμονία.

Φαίνεται ακόμα ότι ο τίτλος Αρμονία του έργου του Τατιανού έδωσε το έναυσ­μα στον Ευσέβιο να μας μεταφέρει στραβά ότι εννοούσε την αρμονία των τεσσάρων κανο­νικών Ευαγγελίων. Δεν είναι όμως ανάγκη να πιστέψομε τον Ευσέβιο. Το απλού­στερο που μπορούμε να κάνομε είναι να μελετήσομε μόνοι μας τα τέσσερα κανονικά Ευαγγέ­λια και να διαπιστώσομε αν πράγματι έχουν αρμονία μεταξύ τους. Τα λάθη οι αντιφάσεις και οι ασυμφωνίες τους ανέρχονται σε χιλιάδες και έχουν καταγραφεί σε καταλόγους της διεθνούς βιβλιογραφίας. Π. χ. βλέπε: C. Dennis McKinsey:

1. Biblical Errancy, Prometheus Books, 1995.

2. The Encyclopedia of Biblical Errancy, A Reference Guide, Prometheus Books, 2000.

μαζί με πολλά άλλα διάφορα συγγράμματα και άρθρα πάνω στο θέμα της αρμο­νίας.

Το +170 ο Τατιανός ήταν ήδη Μαρκιωνίτης Γνωστικιστής και ως εκ τούτου δεν μπορούσε να παραδέχεται και να χρησιμοποιεί τα τέσσερα κανο­νικά Ευαγγέλια, πόσο μάλλον να τα καταγράψει το ένα δίπλα στο άλλο! Κατ’ αυτή την εποχή τα ίδια ισχύουν και για το Ευαγγέλιον των Εβραίων. Τα τέσσερα κανο­νικά Ευαγγέλια αναφέρονται για πρώτη φορά από τον Ειρηναίο Λυώνος κατά τα έτη +181-185.

Αλλά ας μην πάμε μακριά! Υπάρχει μια γνωστή περίσταση, η οποία μόνη της δύναται να διαψεύσει ισχυ­ρώς την ανεξέταστη υπόθεση, ότι ο Τατιανός χρησιμοποιού­σε τα τέσσερα Κανονικά Ευ­αγγέλια.

Αυτή εμφανίζεται στην μαρτυρία του ιδίου του Θεοδωρήτου που ομολογεί ότι βρέθηκε στη δύσκολη θέση να αναγκαστεί να περιθωριοποιήσει το Ευαγγέλιο αυτό, αν και ήταν πολύ σεβαστό στις εκκλησίες που αυτός επισκέφτηκε και βρήκε εν χρήσει άνω των διακοσίων αντιγράφων.

Το γεγονός ότι ο Θεοδώρητος όχι μόνον αισθάνθηκε υποχρεωμένος να το βγάλει από τη μέση και να το βάλει στην άκρη, αλλά και το αντικατέστησε με τα τέσσερα κανονι­κά Ευαγγέλια, είναι αντίθετο προς την θεωρία ότι το Ευαγγέ­λιο αυτό αποτελούσε την αρμονία των τεσσάρων κανονικών Ευαγγελίων και θέ­τει σε από­λυτη αμ­φιβο­λία κάθε δήλω­ση που γίνεται για να καταδείξει ή να υπο­στηρίξει ένα τέτοιο συμπέ­ρασμα.

Παρατηρούμε ότι και ο Επιφάνειος και ο Θεοδώρητος έγραψαν τις μικρές μαρτυρίες των μέσα σε έργα των που αφορούσαν αιρέσεις του καιρού των, πράγμα που είναι προφανές και από τους τίτλους των έργων αυτών. Δηλαδή και οι δύο Πα­τέρες εθεωρούσαν τον Τατιανό ως αιρετικό. Άρα, πώς μπορεί ο Τατιανός να έχει την σχέση που επιθυμεί ο Ευσέβιος με τα τέσσερα κανονικά Ευ­αγγέλια. Σε καμία περίπτωση!

Ο καθηγητής James Orr αναφέρει και την παραστατική λέξη «τετράστηλο». Τέτοια λέξη στις αναφορές των παλαιών χριστιανών συγγραφέων δεν υπάρχει. Είναι και αυτή μέσα στο υποκινητικό, αλλά αντιεπιστημονικό, πνεύμα της απολογητικής του προσπαθώντας να δημιουργήσει πειστικότητα δι’ εντυπώσεων!

Σημείωση: Για το Διά Τεσσάρων, υπάρχουν ακόμα ολίγα υστερόχρονα σχό­λια του Αγίου Εφραίμ Σύρου (+306-373) και μικρά κομμάτια υστεροχρόνων και με­σαιω­νικών χειρογράφων που το αναφέρουν. Αυτό δεν είναι παράξενο αν λάβομε υπ’ όψη ότι ήταν σεβαστό και χρησιμοποιούταν ευρέως ακόμα και κατά την εποχή του Θεοδωρήτου (πέμπτος αιών) και του Victor της Capua (έκτος αιών) και υπήρ­χαν ήδη πολλά αντί­γρα­φα στην κυκλοφορία.

Δύο από τα Αιρετικά Στοιχεία του Τατιανού

1. Περί Αθανασίας της Ψυχής

Μερικοί, όπως ο Τατιανός και ο Βαρδεσάνης (+180), διατηρούσαν την πίστη στην ανάσταση των σωμάτων. Άλλοι πάλι, όπως ο Σατουρνίνος (+125) και ο Κέρδων (+140) προώθησαν την αντι-υλική αρχή και απ­έρριψαν την «εν σαρκί ανάστα­σιν». Επ’ αυτού του ζητήματος φυσικά, ήταν εύκολο να κάνει κανείς τον συμβιβασμό ώστε ένα «πνευματικό σώμα» να φαίνεται στην όραση ίδιο με ένα πραγματικό φυσι­κό σώ­μα. Αυτό όμως, με λίγα λόγια, θα ήταν τελεί­ως αόριστο για να αγγίξει το «πνεύμα» όλων των εποχών.

Το δόγμα της αθανασίας της ψυχής δεν το ασπαζόταν όλοι τον καιρό του Τα­τιανού. Ο Τατια­νός φωνάζει εναντίον των Ελλήνων, οι οποίοι επίστευαν το αντίθετο, τα εξής:

«“Η ψυχή δεν είναι αφ’ εαυτού της αθάνατη, ώ Έλληνες, αλλά θνητή. Πράγ­ματι, εάν δεν γνωρίζει [η ψυχή] την αλήθεια, τότε πεθαίνει, και διαλύεται με το σώμα, αλλά στο τέ­λος ανασταίνεται, κατά το τέλος του κόσμου, μαζί με το σώμα, λαμβάνον­τας την τι­μωρία του θανάτου αιωνίως.”» – Λόγος Πρός Έλληνας 1. 13.

Ίδιες απόψεις είχε και ο Θεόφιλος Αντιοχείας (+180), ο οποίος λέγει: «Ού­τε αθάνατη, αλλά και ούτε θνητή την έκανε [ο Θεός], αλλά δυνατόν να είναι και για τα δύο.» – Πρός Αυτό­λυκον 2. 27.

Η φύση της ψυχής, όπως εξηγεί ο Τερτυλλιανός (+200-210), είναι εντελώς ασύμβατη με την αθανασία, καθ’ ότι επίστευε ότι το σώμα και η ψυχή διαιωνίζονται μα­ζί ή πεθαίνουν μαζί.

2. Γνωστικιστικές Απόψεις περί Χριστιανικού Θεού

και το Ευαγγέλιο των Εβραίων

Ο Τατιανός, μαθητής του Ιουστίνου Μάρτυρος και σύγχρονος του Σατουρνί­νου, θεωρεί τον δημιουργό του κόσμου, τον Εβραίο Θεό Γιαχβέχ, ως έναν υποδεέστε­ρο Θεό, και ομοίως φαί­νεται να έχει συμπεράνει ότι ο Ιουδαϊσμός και το Ευαγγέλιο είναι δημι­ουργήματα κα­τωτέρων θεοτήτων, τύπου Γιαχβέχ. Ο καλός Θεός ήταν ο Θεός Πατήρ του Χριστού, ο οποίος επιπολάζει του κόσμου, κλπ.

Βλέπομε λοιπόν ότι ο Τατιανός είχε ταυτόσημες γνωστικιστικές απόψεις με τον Μαρκίωνα. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τη μαρτυρία του Θεοδωρήτου που εξε­τάσαμε παραπάνω. Συνεπώς, ως Μαρκιωνιστής Γνωστικός και συνεπώς αντι-Εβραί­ος, δεν ήταν δυνατόν να χρη­σιμοποιούσε το Ευαγγέ­λιον των Εβραίων επί μονίμου βά­σε­ως. Είτε πή­ρε απ’ αυτό μερικά χωρία που του άρμο­ζαν, είτε χρησιμοποίησε χω­ρία που ήταν κοινά στο Ευαγγέλιο αυτό και σε διάφορα γνωστικοχριστιανικά έγγραφα της εποχής του.

Γνωρίζομε βεβαίως ότι, το Ευαγγέλιο των Εβραίων ήταν ένα Εβραιο-Εβιωνιτι­κό κείμενο και το χρη­σιμοποιούσαν: ο Εβραίος Σαμαρείτης Ιουστίνος Μάρτυς, ο Εβ­ραιοχριστια­νός Ηγήσιππος, ο συγγραφέας των Κλεμεντί­ων Εβιονι­τικών κειμένων (Αναγ­νωρίσεις, Ομιλίες, Επιτομή, κλπ.), κ. ά.

Ο Credner (+1836) θε­ωρεί ότι, αυτό ήταν ένα από τα αρ­χαιότερα κείμενα της εκκλησίας και η πηγή για τον Ιουστίνο Μάρ­τυρα από το οποίο και απέσπασε πολλά εδάφια. Ο Toland (1700) λέγει ότι το Ευαγγέλιον των Εβ­ραίων αναγιγνώσκετο δημοσί­ως στις εκ­κλησίες των Εβραιοχριστιανικών αιρέσεων των Να­ζαρηνών και Εβιονιτών ως αυ­θεντικό «για πάνω από 300 χρόνια» και «εθεωρείτο ως το αληθές Ευαγγέλιον» από τους: Παπία, Ιγνάτιο, Κλήμεντα Αλεξανδρείας, Ιουστίνο Μάρ­τυρα, Ηγήσιππο, κ. ά. Αυτή η άποψη, περί αυτού του Ευαγγελίου βεβαίως, εξοστρακίσ­τηκε πλήρως από την χριστιανική ορθόδοξη καθο­λική εκκ­λησία και τους πατέρες του τετάρτου αιώνος και εφ’ εξής. Αυτοί το κατέταξαν στα αιρετικά, απόκρυφα και μη κα­νονικά, αφού η νέα θρησκεία και εκκλησία που εδημιούργησαν σκοπόν είχε την μετάλ­λαξη και τον προση­λυτισμό της πατρικής θρησκείας των, του Εβραϊσμού δηλαδή.

Μερικοί ερευνητές, μεταξύ των οποίων και ο Tischendorf (+1850), νομίζουν ότι ο Τατια­νός χρησιμοποιούσε το Ευαγγέλιον των Εβραίων. Ο Credner έφτασε να πι­σ­τεύ­ει ότι αυτό ήταν ουσιαστικά η Αρμονία του Τατιανού.

Είναι θεωρητικώς αδύνατο για έναν Μαρκιω­νίτη να ασπαζόταν το Ευαγγέλιον των Εβραίων σε όλη του τη ζωή. Εάν όμως υποθέσομε ότι, ο Επιφάνειος, ο Credner, ο Toland, ο Tischendorf, κ. ά. έχουν δίκιο και η Αρμονία ήταν πράγματι το Ευαγγέλιον των Εβραίων, τό­τε αυτό αποτελεί περίτρανη και σίγουρη απόδειξη του ότι η Αρμονία δεν ήταν το «Διά Τεσσάρων» του ψευτο-Ευσεβίου, εντός του οποίου υποτίθεται ότι είχε βάλει τα τέσσερα κανονικά Ευαγ­γέλια σε παράλληλη γραφή. Διότι: «Άλλο το Ευαγγέλι­ον των Εβραίων και άλλα τα τέσσερα κα­νονικά Ευαγ­γέλια». Αν λοιπόν το ζήτημα έχει ούτως, τότε αυτό το γεγονός αποδεικνύει πλήρως και ευκολότατα το ψέμα και την δι­αστροφή τού Ευ­σεβίου.

Αυτό που όπως φαίνε­ται συνέβη είναι το ότι, όσο ο μαθητής Τατιανός ήταν κον­τά στον διδάσ­καλό του Ιουστίνο, χρησιμο­ποιούσε το Ευαγγέλιο των Εβραίων κανονι­κώς. Μετά όμως, όταν προ­σχώρησε στον Μαρκιωνιτικό Γνωστικισμό, το απέρριψε κα­τά το πλείστον. Όπως όμως ο διδάσκαλός του Ιουστί­νος έτσι και αυτός εκράτησε εν χρήσει τα ολίγα χω­ρία του που έχουν να κάνουν μόνο με Κυριακά Λόγια και τίποτα πε­ρισσότερο. Αφού θεωρούσε τον Χριστό ως υιόν του καλού Θεού που τον έσ­τειλε για να μας σώσει (από τί άραγε;), τότε είναι εύλογο να απέσπασε μόνο τα Κυριακά Λό­για!

Συμπεραίνομε λοιπόν ότι σε κάθε περίπτωση, η χαμένη Αρμονία του Τα­τιανού δεν μπορεί να είναι το «Διά Τεσσά­ρων» του ψευτο-ιστορικού Ευσεβίου, ο οποίος με το ύφος της γραφής του προδίδει το ότι δεν εφρόντισε να την δει και να την εξετάσει ποτέ! Όπως πάντα, γράφει βιαστικά, με σκοπιμότητα και από τη φαντασία του ή από ακουσ­τές διαδώ­σεις. Ο δε τίτλος «Διά Τεσσάρων» που του απέδωσε, είναι δική του σκόπιμη και ψευδής επινόηση, μόνο και μόνο για να βρει μια, ανύπαρκτη βεβαίως, σύνδεσή της Αρμονίας με τα τέσ­σερα κα­νονικά Ευαγ­γέλια και έτσι να στηρίξει ιστορικώς και θεωρη­τικώς την μόλις τεχ­νητά και βιαστικά κακοφτιαγμένη χριστιανική εκκλησία των τεσσά­ρων κα­νονικών και ψευδεπιγράφων Ευαγγελίων. Ο τίτλος αυτός δεν υπάρχει πουθενά σε ό,τι γραπτό υπάρχει πριν από τον Ευσέβιο και είχε την τύχη να διασωθεί.

Επίλογος

Ελπίζομε μέσα στην εδώ περιληπτική ανάπτυξη του θέματός μας να έχομε δώσει αρκετά στοιχεία για την κατάδειξη τού συμπεράσματος τής προηγουμένης παραγράφου και ενός ακόμη ψέματος του Ευσεβίου, επί του οποίου πολλοί θεολόγοι και απολογητές, όπως ο James Orr με αφορμή του δημοσιεύματος του οποίου γράψαμε το παρόν άρθρο, πατά­νε για να στηρί­ξουν όχι μόνο την αυθεντικότητα των τεσσάρων κανο­νικών Ευαγγε­λίων (ψευδεπιγράφων) αλλά και την αρ­μονία τους, αν είναι δυνατόν.

Για ποιά αρμονία να μιλήσομε, όταν ο Πατήρ Θεοδώρητος μας λέγει ότι το Ευαγ­γέλιο τού Τατιανού περιείχε πολλά κακά και ότι τα άνω των διακοσίων σεβαστά αντίγρα­φα που βρήκε στις διάφορες εκκλησίες τα πέταξε στην άκρη και τα αντικατέστησε με τα τέσσερα κανο­νικά Ευαγγέλια! Ο ίδιος ο Τατιανός, κατά την μαρτυρία του Θεοδωρήτου, αφαίρεσε τις δύο αντιφατικότατες γενεαλο­γί­ες των Ευαγγελί­ων, όποιες και αν ήταν αυτές κατά τις μέ­ρες του, και έτσι γλί­τωσε από μια εξόφθαλμη αντίφαση. Ακόμα πέταξε έξω όλα που εί­χαν σχέση με την Εβραϊκή καταγωγή του Ιησού «εκ σπέρματος Δαυίδ κατά σάρκαν». Ίσως έχον­τας ένα μόνο Ευαγ­γέ­λιο να γλίτωσε από πολλές αντι­φάσεις, αν όχι απ’ όλες, και την ασύστολη ασυμφωνία του με άλλα Ευαγγέ­λια.

Αν όμως κάποιος δεν έχει ικανοποιηθεί πλήρως από την παρούσα ανάπτυξή μας, τον παραπέμπομε στις 22 σελίδες, 366-381 και 500-505, του καταπληκτικού πονήματος του ακαμάτου ερευνητή Walter Richard Cassels Supernatural Religion, Two volumes in one, Watts, 1874 – 1902, και σε μερικά σημεία του συμπληρώματός του A Reply to D^r Lightfoot’s Essays, Longmans, Green and Co., 1889.

Στις 22 αυτές περιεκτικές και πυκνογραμμένες σελίδες ο κάθε ενδιαφερόμενος θα βρει όλες τις λεπτομέρειες και θα ικανοποιήσει πλήρως το επιστημονικό και ερευνη­τικό του ενδιαφέρον. Στις σελίδες 500-505 μάλιστα, ο συγγραφέας έχει συμπεριλάβει και την σύγκριση των ολίγων χωρί­ων των Κυριακών Λογίων που αναγράφονται στον Λόγον Πρός Έλληνας με τα όμοια αντί­στοιχα εντός του Ευαγγελίου των Εβραίων ή των κανονικών Ευαγγελίων.

Ο καθηγητής James Orr του πανεπιστημίου της Γλασκώβης παρά την χριστιανι­κή θρησκοληψία του και τον απολογητικό του ζηλωτισμό, σίγουρα εγνώριζε το θαυμά­σιο αυτό και λεπτομερές αγγλικό σύγγραμμα. Έκανε όμως το κορόιδο προκειμένου να πει θαμπά τα καθι­ερωμένα χριστιανικά επιχειρήματα, ακόμα και αν δεν έχουν ίχνος επι­βε­βαιώσεως ή αλη­θείας, στο αδα­ές χριστιανικό «ποίμνιον» που, όπως πολύ καλά γνωρί­ζει και εκεί ακριβώς πατά ο κ. καθηγητής, δεν πρόκειται να ερευνήσει και να εξετάσει το θέμα.

Ιωάννης Νεοκλής Φιλάδελφος Μ. Ρούσσος